Ένα πλούσιο σε ιστορικά στοιχεία βιβλίο για την περίοδο του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου στη Μέση Ανατολή, έγραψε πριν από αρκετά χρόνια ο Γιώργης Αθανασιάδης. Τίτλος του «Η πρώτη πράξη της ελληνικής τραγωδίας – Μέση Ανατολή 1941 – 1944». Κυκλοφόρησε το 1975 από τις εκδόσεις Πλανήτης, ενώ η πρώτη έκδοση είχε γίνει στο εξωτερικό το 1971 (στην Ελλάδα είχαμε δικτατορία). Το 1994 το βιβλίο ξαναβγήκε από τη Σύγχρονη Εποχή.
Επιλέξαμε με δικιά μας ευθύνη τα αποσπάσματα εκείνα που κατά την εκτίμησή μας αποτυπώνουν το κλίμα της εποχής και επιτρέπουν την κατανόησή της.
Η Μεγάλη Ιδέα
Την ώρα του πολέμου ο Τσουδερός εξέφρασε το Νοέμβρη του 1941 σε υπουργικό συμβούλιο στο Λονδίνο, τις σκέψεις να χρησιμοποιηθούν οι Έλληνες πρόσφυγες και μετανάστες από τον «πλεονάζοντα πληθυσμό» της Ελλάδας, σαν κατηγορία αποίκων στη Βόρεια Αφρική, με εγκατάσταση στα κτήματα των προηγούμενων αποικιοκρατών Ιταλών, επειδή «από την αρχαιότητα έως σήμερα έχουν ανθίσει οι ελληνικές αποικίες» και επειδή «η γεωγραφική θέση της Ελλάδος την καθιστά πρωτίστως και κυρίως Μεσογειακή δύναμη».
Nέμεσις
Περίπου 500 αξιωματικοί ίδρυσαν τη μυστική οργάνωση «Νέμεσις» με στόχο την κατάληψη δια της βίας της ηγεσίας των ενόπλων δυνάμεων και τον ανασχηματισμό της κυβέρνησης με στοιχεία της 4ης Αυγούστου. Στόχος τους η διάλυση της ΙΙ Ταξιαρχίας που τη θεωρούσαν την πιο δημοκρατική. Ημέρα της εκδήλωσης του πραξικοπήματός τους ορίζεται η 15η Μαρτίου 1943. Δηλώνουν ότι παραιτούνται, εκτός αν αντικατασταθούν συγκεκριμένοι αξιωματικοί που ήταν δημοκράτες.
Η δημοκρατική πλευρά κινητοποιείται άμεσα και συλλαμβάνει τους παραιτηθέντες που αν και είχαν παραιτηθεί παρέμεναν μέσα στα στρατόπεδα για να φτιάξουν κλίμα και τους περιορίζει με φρούρηση σε σκηνές. Παράλληλα τα γυμνάσια και οι εργασίες του στρατού συνεχίζονται κανονικά υπό την ηγεσία της ΑΣΟ. Ο Π. Κανελλόπουλος και η ελληνική κυβέρνηση διατάζει τη σύλληψη όχι των στασιαστών, αλλά των στελεχών της ΑΣΟ και σκέφτεται να στείλει την πρώτη ταξιαρχία να χτυπήσει τη δεύτερη.
Οι Εγγλέζοι διαπιστώνουν ότι όλα στον ελληνικό στρατό δουλεύουν ρολόι και υπό απόλυτη πειθαρχία και δεν παρεμβαίνουν. Ο Κανελλόπουλος παραιτείται και πηγαίνοντας για το Κάιρο, περνάει από το νοσοκομείο της Χεντέρας στην Παλαιστίνη όπου επιχειρεί να μιλήσει στους νοσηλευόμενους για να τους ενημερώσει και να καταδικάσει τα γεγονότα. Εκείνοι εξαγριώθηκαν, τον κακοποίησαν και τον έδιωξαν. Τα γεγονότα οδηγούν σε ανασχηματισμό της ελληνικής κυβέρνησης, ενώ το ηθικό των αντιφασιστών μέσα στο στράτευμα ανεβαίνει και οι πλέον αδαείς αντιλαμβάνονται το παιχνίδι που εξελίσσεται και αγκαλιάζουν την ΑΣΟ.
Ο υπουργός στρατιωτικών Καραπαναγιώτης δηλώνει: «Εξαιρετική πειθαρχία, ζωηρότης και εμφάνισης. Η συνειδητή όμως πειθαρχία όμως είναι που με τρομάζει και αυτό ακριβώς δείχνει τον κομμουνιστικό χαρακτήρα του στρατού».
Στα γεγονότα αυτά πήραν μέρος όλες οι μονάδες στρατού και αεροπορίας και όχι το ναυτικό που ήταν σε συνεχείς πολεμικές αποστολές.
Τον Ιούλη του 1943 απομακρύνονται ορισμένοι δημοκρατικοί αξιωματικοί και δολοφονείται ο στρατιώτης Πυγμαλίωνας Παπαστεργίου από στρατονόμους. Ο δολοφόνος του καταδιώχτηκε και σκοτώθηκε από τους φαντάρους που ξεσηκώθηκαν. Ακολουθεί επέμβαση μηχανοκίνητων δυνάμεων των Εγγλέζων και 400 συλλήψεις. Στην ουσία διαλύθηκε η ΙΙ Ταξιαρχία.
Οι εκκαθαρίσεις επεκτείνονται και στο ναυτικό, στο αντιτορπιλικό «Ιέραξ» που γύρναγε από αποστολή και στη διάρκεια της οποίας χασισοπότης χτύπησε πισώπλατα με μαχαίρι δημοκρατικό ναύτη, 27 ναύτες διατάχθηκαν να μεταταγούν στο στρατό ξηράς και η άρνηση όλου του πληρώματος, οδήγησε στην επέμβαση της ναυτικής αστυνομίας με αέρια, ώστε να αναγκαστούν να βγουν από το πλοίο.
Οι πλέον μάχιμες μονάδες, αυτές του ναυτικού, αποψιλώνονται από το πιο έμπειρο δυναμικό, αυτό που πρωτοστάτησε στο να φύγει ο στόλος για να μην πέσει στα χέρια των Γερμανών.
Το ΕΑΜ, ο ΕΔΕΣ, η ΕΚΚΑ στέλνουν αντιπροσωπεία στη Μ. Ανατολή και ο ΕΛΑΣ αναγνωρίζεται σαν τμήμα του συμμαχικού στρατού, με στόχο παραπλανήσεις των Γερμανών.
Στη Σάμο οι Εγγλέζοι μετά τη συνθηκολόγηση των Ιταλών, που οι περισσότεροι ήθελαν να πολεμήσουν τους Γερμανούς και στο νησί υπήρχε ισχυρό ανταρτικό κίνημα, αρνούνται να πάει ελληνικός στρατός με το πρόσχημα μήπως θυμώσουν οι Ιταλοί. Την άμυνα ενισχύουν μικρές δυνάμεις των Εγγλέζων και του Ιερού Λόχου. Το αποτέλεσμα ήταν η Σάμος να πέσει με ευκολία στα χέρια των Γερμανών και Ιταλοί και ΕΛΑΣίτες να περάσουν στην Τουρκία. Οι ΕΛΑΣίτες κλείστηκαν σε προσφυγικά στρατόπεδα και «φώναζαν» από τότε για τα σχέδια των Άγγλων για την Ελλάδα.
10 Μάρτη 1944 ίδρυση της ΠΕΕΑ και ακολούθως της Επιτροπής Εθνικής Ενότητας Ελληνικών Ενόπλων Δυνάμεων Μέσης Ανατολής, που ζήτησε από την ελληνική κυβέρνηση, να σχηματίσει μαζί με την ΠΕΕΑ κυβέρνηση εθνικής ενότητας και ένα στρατό υπό τις διαταγές της.
Η απάντηση ήταν συλλήψεις, ακολούθησε επιχείρηση απελευθέρωσής τους από το Φρουραρχείο του Καΐρου, από Έλληνες δημοκρατικούς αξιωματικούς. Μετά το φρουραρχείο περικυκλώθηκε από εγγλέζικα τανκς και μετά από ολιγοήμερη παραμονή οι Έλληνες βγήκαν και αφοπλίστηκαν. Ξεκίνησε γενικευμένη επιχείρηση περικυκλώσεων και αφοπλισμών των ελληνικών μονάδων, ενώ δημοκρατικοί πολίτες, Αιγυπτιώτες και πρόσφυγες στους καταυλισμούς τους οργάνωναν εκδηλώσεις διαμαρτυρίας. Περίπου 20.000 αξιωματικοί, στρατιώτες και ναύτες κλείστηκαν σε στρατόπεδα συγκέντρωσης.
Χτυπιούνται τα γραφεία των ναυτεργατικών οργανώσεων και συλλαμβάνεται ο Νίκος Καραγιάννης και 40 ναυτεργάτες.
Τα πληρώματα στα πολεμικά πλοία ξεσηκώνονται και οι Εγγλέζοι με τη βοήθεια λίγων Ελλήνων, πλησιάζουν με το καράβι «Αίας» το πλοίο «Αποστόλης» και με πυρά σκοτώνουν 11 και τραυματίζουν 30, ενώ ο Άγγλοι απειλούν ότι θα βουλιάξουν το στόλο στο λιμάνι της Αλεξάνδρειας.
Ο αφοπλισμός γενικεύεται με πολιορκίες που ταυτόχρονα κόβουν το νερό και τα τρόφιμα στους πολιορκημένους Έλληνες στρατευμένους, που αντέχουν όσο μπορούν, μέσα από την αλληλεγγύη πολιτών Αράβων, Ελλήνων προσφύγων και άλλων, που σπάνε άοπλοι τον κλοιό όποτε μπορούν.
Άγγλοι αντιφασίστες στρατιώτες αρνούνται να εκτελέσουν τέτοιες διαταγές και συλλαμβάνονται και αυτοί από τους ομοεθνείς τους. Για να μην απλωθεί το «μικρόβιο» οι Εγγλέζοι φέρνουν αποικιακά στρατεύματα.
Οι Εγγλέζοι δηλώνουν (Λήπερ Εγγλέζος πρεσβευτής στο Κάιρο) «σε ένα τρίτο πόλεμο μας χρειάζεται η Μεσόγειος και για να την ελέγχουμε πρέπει να έχουμε την Ελλάδα».
ΠΕΕΑ και ΚΚΕ πήραν μετά από πιέσεις αποστάσεις από το «κίνημα» και οι περισσότεροι εκ των συλληφθέντων απελευθερώθηκαν, με τη φράση της καταδίκης «παραφρόνων πράξεων ανευθύνων προσώπων», σε τηλεγράφημα της 16 Μαΐου 1944 προς τον Τσώρτσιλ.
Ακολούθησαν στρατοδικεία σε βάρος των στελεχών των ενόπλων δυνάμεων που αντέδρασαν στις προκλήσεις των Εγγλέζων. Κατηγορούμενοι ήρωες με παράσημα ανδρείας από τα πεδία των μαχών και κατήγοροι άκαπνοι δολοπλόκοι. Στη δεύτερη δίκη στο Κασασίν οι «κατηγορούμενοι» αρνήθηκαν να απολογηθούν με τη δήλωση ότι έχουν τη συναίσθηση ότι στα γεγονότα έκαναν το ιερό καθήκον τους προς τον ελληνικό λαό και προς την πατρίδα».
Τις δίκες παρακολουθεί και ο ταγματάρχης Ντέιβις της Ιντέλιτζενς Σέρβις, ο οποίος γνωμοδοτεί στους στρατοδίκες.
Μία δίκη ματαιώθηκε όταν ο επίλαρχος Καλλιγιάννης κατηγόρησε τους στρατοδίκες φασίστες και ονομάτισε τον αντισυνταγματάρχη Βασιλόπουλο σαν συνεργάτη της κατοχικής κυβέρνησης Τσολάκογλου και πως ο αδερφός του ήταν εν ενεργεία διευθυντής της κατοχικής Αστυνομίας Αθηνών.
Στο ναυτοδικείο ο δικηγόρος Γιάννης Λαχωβάρης κατονομάζει σαν υπεύθυνους των γεγονότων τον Άγγλο πρεσβευτή Λήπερ και το Γεώργιο Γλύξμπουργκ.
Η υπεράσπιση στις δίκες αυτές κατήγγειλε ότι δεν έρχονταν μάρτυρες, δεν προσκομίζονταν σημαντικά έγγραφα και σε ορισμένες περιπτώσεις παραιτήθηκε σαν ένδειξη διαμαρτυρίας.
Σε όλες τις δίκες όσοι καταδικάστηκαν οδηγήθηκαν σε στρατόπεδα που έμειναν στην ιστορία ως «σύρματα», κάτω από άθλιες συνθήκες διαβίωσης, που όμως δεν τους εμπόδισαν να οργανώσουν επιμορφωτικά μαθήματα και πολιτιστικές εκδηλώσεις.
Επιμέλεια: Νάσος Μπράτσος
