...αναδημοσίευση από το ert.gr...
Στα δύσκολα χρόνια της κατοχής, η στρατιωτική λογοκρισία των κατακτητών, αλλά και η «συμπόρευση» μερικών Ελλήνων με αυτούς, είχαν μεταξύ των «καρπών» της συνεργασίας αυτής και ψευδείς ειδήσεις με στόχο να κάμψουν το ηθικό του κόσμου, που συνεχώς τροφοδοτούσε και στήριζε τις αντιστασιακές δραστηριότητες.
Έτσι είχαμε αρκετά Fake News (για να χρησιμοποιήσουμε μία σύγχρονη ορολογία) εκ των οποίων επιλέξαμε από την εφημερίδα TO ΦΩΣ του 1943, που έχει στο αρχείο του το Αναγνωστήριο Αγιάσου στη Λέσβο, δημοσιεύματα που αναφέρονται στην κατάληψη της Σάμου. Η εφημερίδα δεν κρύβει το θαυμασμό της προς τα γερμανικά στρατεύματα σαν αντίβαρο προς την τότε Σοβιετική Ένωση και αναφέρει ότι οι Σαμιώτες υποδέχτηκαν τους Γερμανούς κατακτητές «ως ελευθερωτάς».
Και η αλήθεια – βομβαρδισμοί αμάχων από τους «ελευθερωτάς»
Θυμίζουμε ότι η Σάμος βομβαρδίστηκε από τους Γερμανούς στις 17 Νοεμβρίου 1943 και ακολούθως κατελήφθη χωρίς αντίσταση (ενώ η εφημερίδα ονειρεύεται μάχες στις οποίες οι ναζί ως Ράμπο της εποχής, εξολοθρεύουν τους κομμουνιστές). Οι δυνάμεις του ΕΛΑΣ που είχαν ενταχθεί στη δικαιοδοσία του Συμμαχικού Στρατηγείου της Μέσης Ανατολής (ενώ σύμφωνα με την εφημερίδα έπαιρναν διαταγές μόνο από τον Στάλιν!!), μαζί με Εγγλέζους, Ιερολοχίτες και Ιταλούς που είχαν περάσει στη συμμαχική πλευρά, πήραν διαταγή να περάσουν στην Τουρκία και να προωθηθούν στη Μ. Ανατολή. Μάλλον η συντριπτική ήττα στη Λέρο και η κατάληψή της από τους Γερμανούς, λίγες μέρες πριν, έπαιξε ρόλο στην απόφαση αυτή.
Σύμφωνα με το χρονολόγιο κατοχής στη Σάμο 1941 – 1944, της Αγγέλας Χατζημιχάλη που δημοσιεύτηκε στο περιοδικό «Απόπλους», οι εξελίξεις στο νησί το 1943 ήταν οι ακόλουθες:
1943
Αρχές του ’43: Δεύτερη πανσαμιακή συνδιάσκεψη Κακόδιπλας περιφέρειας
Καρβούνη. Ο ένοπλος αγώνας επικυρώνεται. Δημιουργείται το «Εθνικό
Ανταρτικό Σώμα Σάμου». Πρώτη ανταρτοομάδα από δεκατέσσερα μέλη.
06 Φεβρουαρίου: Αποκλεισμός Παγώνδα από ένα Τάγμα Arditti.
Συλλαμβάνονται 25 κάτοικοι του χωριού. Οι πέντε εκτελούνται στο Χαϊδάρι
και Καισαριανή.
25 Μαρτίου: Πανσαμιακός εορτασμός της Εθνικής επετείου.
Απρίλιος – Ιούνιος: Πρώτη εκκαθαριστική επιχείρηση των Ιταλών και
τρίμηνος αποκλεισμός των χωριών του Καρβούνη. Στρατιωτική δράση
ανταρτών.
Οικονομική ενίσχυση των ανταρτών από την Αγγλική βάση της απέναντι μικρασιατικής ακτής.
Άφιξη στη Σάμο αντιπροσώπου του Στρατηγείου Μέσης Ανατολής με ασύρματο.
Στόχος η συλλογή πληροφοριών και κατασκοπεία του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ.
Ο
Μητροπολίτης Ειρηναίος, αρχηγός μυστικής υπηρεσίας πληροφοριών και
φυγαδεύσεων μετά τη διαφυγή του Μ. Σοφούλη στη Μ. Ανατολή και τη σύλληψη
του Παρ. Παρασχάκη.
Ιούνιος: Συνάντηση του Μητροπολίτη Ειρηναίου με το αρχηγείο των ανταρτών στο μοναστήρι του Προφήτη Ηλία πάνω από το Καρλόβασι.
Συνάντηση του αρχηγείου των ανταρτών με αντιπροσώπους των Ιταλών
αντιφασιστών της Μεραρχίας «Κούνεο» στη θέση «Ορνιές» του Κέρκη. Στόχος η
κοινή αντιφασιστική εξέγερση. Συνεννόηση και με το Συμμαχικό Στρατηγείο
της Μ. Ανατολής. Το σχέδιο δεν πραγματοποιείται.
25 Ιουλίου: Ανατροπή του Μουσολίνι από τον Στρατάρχη Μπαντόλιο. Η
αντιφασιστική οργάνωση της Μεραρχίας «Κούνεο» αναστέλλει την δράση της
ελπίζοντας στη νέα κυβέρνηση της Χώρας της.
Αύγουστος: Μεταφορά φασιστών μελανοχιτώνων από τη Ρόδο. Ο διοικητής τους
Υποστράτηγος Πιερόλα αντικαθιστά τον Στρατηγό Σολνταρέλλι.
29 Αυγούστου – 1 Σεπτεμβρίου: Εκστρατεία Ιταλών στον Κέρκη. Δεύτερη
εκκαθαριστική επιχείρηση. Εμπρησμοί δασών, κατοικιών, διαρπαγές,
ομαδικές εκτελέσεις, ωμότητες φασιστών.
7 Σεπτεμβρίου: Ανακωχή των Ιταλών με τους συμμάχους. Οι επιχειρήσεις σταματούν σε όλα τα μέτωπα.
Η Μεραρχία «Κούνεο» κηρύσσεται συνεμπόλεμη. Ο Σολνταρέλλι παραμένει με
διαταγή των Άγγλων Στρατιωτικός διοικητής Σάμου. Διορίζεται και
διοικητής Αιγαίου.
Προσωρινή απελευθέρωση της Σάμου για 70 μέρες.
10 Σεπτεμβρίου: Συνάντηση Ειρηναίου με μέλη του αρχηγείου των ανταρτών. Επιστροφή, είσοδος στο Βαθύ. Αποθεωτική υποδοχή.
Συνάντηση αντιπροσωπείας των ανταρτών με τον αντιφασίστα Ιταλό Ταγματάρχη Κορσίνι με θέμα τη συνεργασία μαζί τους.
Ο Ειρηναίος πρόεδρος της προσωρινής κυβερνητικής επιτροπής. Συμμετέχει και το ΕΑΜ.
Μέσα Σεπτεμβρίου: Ο Συνταγματάρχης Ευάγγελος Αποκορίτης, απεσταλμένος
της Κυβέρνησης Τσουδερού στη Σάμο. Οι αντάρτες αναγνωρίζουν την εξόριστη
Κυβέρνηση του Καϊρου.
Τέλη Σεπτεμβρίου: Άφιξη Δημ. Νικολαρεϊζη, ιδιαίτερου του πρωθυπουργού Τσουδερού με αποστολή να μελετήσει την κατάσταση στο νησί.
Δημιουργία πολιτοφυλακής με την ευθύνη της προσωρινής κυβερνητικής
επιτροπής. Τροφοδοσία των ανταρτών από την ΕΟ4 (Εμ – Ο – Φορ).
Αντικατάσταση του Στρατηγού Άρνολτ από τον Ταξίαρχο Μπερντ. Άγγλοι στρατιώτες στη Σάμο.
05 Οκτωβρίου: Έκδοση της εφημερίδας «Σαμιακόν Βήμα» του Κ. Πτίνη. Τελευταίο φύλλο στις 16 Νοεμβρίου 1943.
Αγγλική επιμελητεία στη Σάμο. Η καπναποθήκη του Έρμαν κεντρική αποθήκη εφοδίων.
23 Οκτωβρίου Άφιξη του Ιερού Λόχου με αρχηγό τον Συνταγματάρχη Χρ. Τσιγάντε.
24 Οκτωβρίου: Πανσαμιακό συνέδριο του ΕΑΜ. Συμμετέχουν 74 αντιπρόσωποι απ’ όλα τα χωριά του νησιού.
26 Οκτωβρίου: Στη Σάμο ως έκτακτος απεσταλμένος της Κυβέρνησης Τσουδερού ο υπουργός Πρόνοιας Μανώλης Σοφούλης.
30 Οκτωβρίου: Σύσταση Γενικής Διοίκησης Σάμου, Ικαρίας και Κορσεών με γενικό Διοικητή τον Ειρηναίο.
14 Νοεμβρίου: Παραίτηση του Μητροπολίτη Ειρηναίου. Γενικός Διοικητής ο Αλέξανδρος Κεντούρης.
17 Νοεμβρίου: Αεροπορικός βομβαρδισμός της Σάμου από τους Γερμανούς.
Μεγάλες καταστροφές στο Βαθύ και Τηγάνι. Το Αρχηγείο της Μέσης Ανατολής
διατάζει εκκένωση του νησιού.
18-20 Νοεμβρίου: Η Αγγλική Στρατιωτική Διοίκηση Σάμου, το Εγγλέζικο
Σύνταγμα Στρατού, ο Ιερός Λόχος, η διοίκηση της Μεραρχίας «Κούνειο» με
Ιταλούς Στρατιώτες, τμήματα του ΕΛΑΣ καθώς και πολλοί Σαμιώτες
εγκαταλείπουν τη Σάμο και μέσω Τουρκίας κατευθύνονται στη Μ. Ανατολή.
Στη Σάμο παραμένουν ελάχιστοι αντάρτες. Οι Εαμικές οργανώσεις
διαλύονται. Στις πόλεις αντιστασιακές ομάδες συγκεντρώνουν πληροφορίες
και οργανώνουν σαμποτάζ.
Χιλιάδες πρόσφυγες Σαμιώτες και αντάρτες στη Μ. Ανατολή. Από τη Συρία
μεταφέρονται στην Παλαιστίνη στο μεγάλο προσφυγικό στρατόπεδο Νουζεϊράτ
της Γάζας, στο Τολομπάτ και «Πηγές Μωϋσέως» κοντά στην πόλη του Σουέζ.
Το αρχηγείο των ανταρτών αναπτύσσει μεγάλη δραστηριότητα. Επισκέπτεται
στο Κάϊρο τους Άγγλους, μέλη της εξόριστης Ελληνικής Κυβέρνησης και
άλλους με στόχο τη βελτίωση της ζωής των προσφύγων και την αξιοποίηση
της δύναμης των ανταρτών Σάμου στον πόλεμο. Αρνητική η στάση των Άγγλων.
21 Νοεμβρίου: Οι Γερμανοί αποβιβάζονται στη Σάμο (στο Πυθαγόρειο). Το μεσημέρι παρελαύνουν στους έρημους δρόμους του Βαθιού.
Αυτοί που δεν έμειναν να υποδεχτούν τους «ελευθερωτάς»
Από το Πυθαγόρειο της Σάμου, το «Τηγάνι», όπως το έλεγαν, έφυγαν αρκετές χιλιάδες Σαμιώτες που οδηγήθηκαν στο δρόμο της προσφυγιάς κατά τη διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου. Η Μάρω Σμυρνιωτοπούλου – Λιακοσταύρου ακολούθησε το δρόμο της προσφυγιάς. Από το βιβλίο «Αιγαιοπελαγίτες Πρόσφυγες στο Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο» (εκδόσεις Νότιος Άνεμος ISBN: 9789609511568) αναδημοσιεύουμε ένα απόσπασμα:
«Φύγαμε από το Πυθαγόρειο, το «Τηγάνι», όπως το λέγαμε ανήμερα του μεγάλου βομβαρδισμού στις 17 Νοεμβρίου 1943. Ήμουν σε ηλικία 6 χρονών και ήταν αφού είχαν συνθηκολογήσει οι Ιταλοί και περιμέναμε ότι θα έρχονταν γερμανικές δυνάμεις στο νησί. Είχε ειδοποιηθεί ο πατέρας μου ότι έπρεπε να φύγει, γιατί οι καταδότες τον είχαν εντοπίσει, είχαμε κρύψει έναν Άγγλο στην αυλή μας.
Να σας πω ότι ακούγαμε από το Πυθαγόρειο, τους βομβαρδισμούς της Λέρου, όταν οι Γερμανοί εισέβαλλαν στο νησί.
Γυρνάμε στο βομβαρδισμό και θυμάμαι ότι ήταν μεσημέρι και γύρναγα από το κουρείο του πατέρα μου που του είχα πάει φαγητό. Τα αεροπλάνα δεν βομβάρδισαν το Πυθαγόρειο, αλλά συνέχισαν για το Βαθύ όπου έγινε το πρώτο χτύπημα. Πριν έρθουν το απόγευμα να μας βομβαρδίσουν, αρκετοί είχαμε προλάβει να κρυφτούμε σε σπηλιές που τις λέγαμε «βρυσούλια» και στο σπήλαιο της Παναγίας της Σπηλιανής. Όλο το χωριό έζησε εκεί περίπου 7 μήνες. Στο Βαθύ υπήρχε ένα καταφύγιο, το οποίο το χτύπησαν οι Γερμανοί, υπήρχαν υπόνοιες ότι είχε δοθεί η θέση του από καταδότες. Είχαμε μέσα στο καταφύγιο συγγενείς και μεταξύ όσων επέζησαν και μεταξύ των θυμάτων. Ήταν η θεία μου με τον ξάδερφό μου ο οποίος σκοτώθηκε.
Στο Πυθαγόρειο ένας που το όνομά του ήταν «Κλειδωνιάρης» ανέβηκε πάνω σε μία μυγδαλιά να δει το βομβαρδισμό και εκεί τον πολυβόλησε και τον σκότωσε ένα αεροπλάνο.
Μετά το βομβαρδισμό, ο πατέρας μου πήρε έναν καπετάνιο που τον έλεγαν Χούμα και ήταν από τη Χώρα και με το καΐκι του φύγαμε. Επιβιβάστηκαν και αρκετοί συγγενείς μας, κοντά 20 άτομα ήμασταν οι πρόσφυγες και φύγαμε. Μάλιστα βγήκε μία φήμη ότι εγώ επιχειρώντας να επιβιβαστώ, έπεσα στη θάλασσα και όσοι έμειναν έψαχναν να με βρουν, ακόμα και μέσω του Ερυθρού Σταυρού με έψαχναν κάποιοι θείοι μου.
Φεύγοντας αφήσαμε ανοιχτές κονσέρβες για τη γάτα μας, δεν είχαμε συνειδητοποιήσει για πόσο χρονικό διάστημα θα λείπαμε. Σαν τώρα θυμάμαι που τις ανοίγαμε με τα κλειδάκια και τις αφήσαμε στο πέτρινο πεζούλι της Σπηλιανής, για να βρούμε τη γάτα μας ζωντανή, σαν θα γυρίζαμε. Φυσικά, ήταν κονσέρβες με κορν-μπηφ για τον κόσμο. Η Φιφή (η γάτα, για την ιστορία, επέζησε και τη βρήκαμε, όταν γυρίσαμε, με ιδιοκτήτρια την «αστυνόμαινα» του χωριού, έπεσε μαλλιοτράβηγμα, επενέβησαν οι γείτονες και την πήραμε, πίσω!).
Ήμασταν τέσσερα άτομα η δικιά μου οικογένεια, η θεία μου – αδελφή του πατέρα μου, οι δύο κόρες της, η μία είχε και μικρό παιδί, το Νίκο (ο άντρας της θείας μου ο Κλεάνθης και ο αδερφός των κοριτσιών είχαν ήδη φύγει για τη Μέση Ανατολή), η οικογένεια του νονού μου (Γιώργος Μανωλιός είχε βρεθεί με ένα μότορσιπ στην Κύπρο), που αποτελούσαν η γυναίκα του και οι κόρες Αθηνά, Ελένη, Μαριάννα. Ο γιός του είχε ήδη περάσει στο Κουσάντασι με κουρίτα, το κανό της εποχής. Μαζί μας ταξίδεψαν και η Ευαγγελία – ιδιοκτήτρια του σπιτιού που είχε γίνει καραμπινιερία και η κόρη της Μαρίτσα. Φτάσαμε σε μία βραχονησίδα το Διαπόρτι αν θυμάμαι καλά και γενικά ο πλούς δεν ήταν προς το Κουσάντασι, αλλά πιο νότια. Στο ταξίδι απαγορεύονταν ακόμα και το τσιγάρο για να μην δίνει η κάφτρα του στόχο μέσα στη νύχτα».
Η Μαρία Οικονόμου – Μανωλιού ήταν από τους χιλιάδες πρόσφυγες από τη Σάμο, που προτίμησαν τον αβέβαιο δρόμο της προσφυγιάς, από το να μείνουν και να «υποδεχτούν» τα ναζιστικά στρατεύματα, ως «απελευθερωτές», όπως έγραφε η εφημερίδα που προαναφέραμε. Από το βιβλίο «Αιγαιοπελαγίτες Πρόσφυγες στο Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο» (εκδόσεις Νότιος Άνεμος) αναδημοσιεύουμε ένα απόσπασμα:
«Στη Σάμο ο αδερφός μου ήταν 16 ετών μαθητής και δούλευε στο Βαθύ σε ένα καφενείο – χαρτοπαικτική λέσχη, ήξερε και ιταλικά που είχε μάθει στο σχολείο στην Κω. Μία μέρα ένας Ιταλός φασίστας τον χτύπησε και τότε αποφάσισε να φύγει. Έτσι ο Δημοσθένης Μανωλιός έφυγε με μία κουρίτα (κανό) για τα παράλια της Τουρκίας και κατετάγη στο πολεμικό ναυτικό, ενώ ήδη είχε φύγει ο πατέρας μου που ήταν λοχίας. Ο αδερφός μου προωθήθηκε μέσω Κύπρου, όπου αρκετοί Κύπριοι του πρότειναν να τον υιοθετήσουν αλλά αυτός αρνήθηκε. Το πλοίο που υπηρέτησε ήταν αρματαγωγό και πήρε μέρος σε επιχειρήσεις στην Ιταλία. Αν θυμάμαι καλά πρέπει να το έλεγαν «Λήμνος».
Συνέχεια πετούσαν πάνω από το Πυθαγόρειο γερμανικά αεροπλάνα, είδαμε και αερομαχία χωρίς να ξέρω αν το αεροπλάνο που έπεσε ήταν γερμανικό ή εγγλέζικο. Ήταν κοντά η Λέρος που ήταν βάση των Εγγλέζων και έκαναν επιχείρηση κατάληψής της οι Γερμανοί.
Μετά βομβάρδισαν το Πυθαγόρειο και για να γλιτώσουμε κρυφτήκαμε σε μία σπηλιά στην εκκλησία της Σπηλιανής.
Στο Πυθαγόρειο ένα πολύ ωραίο σπίτι το είχαν κάνει καραμπινιερία οι Ιταλοί και όταν έφυγαν το πήραν οι Γερμανοί, οι οποίοι όταν έφυγαν το έκαψαν.
Άσχημη εντύπωση μου έκανε ότι όταν φεύγαμε για τη Μέση Ανατολή, κατέβαιναν οι χωριάτες από τα χωριά με τα γαϊδούρια και έπαιρναν πράγματα από τα σπίτια αυτών που έφευγαν. Υπήρχε και ένας Στελλάκης, ένας κοντός με μαστίγιο που είπε στην μητέρα μου ότι «πες ότι με έκανες γαμπρό και μου δίνεις προίκα».
Όταν είχαμε κρυφτεί στη σπηλιά μαζί με άλλους, ένας καπετάνιος που ήξερε τον πατέρα μου ότι το ίδιο βράδυ θα φεύγαμε. Εγώ που είχα μεγάλη αγάπη στη γάτα μου την πήρα μαζί σε ένα καλάθι. Φύγαμε λοιπόν το βράδυ της μέρας που οι Γερμανοί βομβάρδισαν τη Σάμο. Στο ίδιο ταξίδι ήταν μαζί και η Μάρω Σμυρνιωτοπούλου – Λιακοσταύρου.
Κατεβήκαμε στο λιμάνι στο Πυθαγόρειο και νόμιζα ότι ήταν ο Άδης, από τις μαύρες τρύπες – κρατήρες που είχαν ανοίξει οι βόμβες. Μπήκανε πολλοί περισσότεροι στο καΐκι από όσους περίμενε ο καπετάνιος και με φεγγαράδα, που σημαίνει ότι εύκολα μπορούσαν να μας εντοπίσουν ξεκινήσαμε για την Τουρκία με τις γυναίκες και τα παιδιά στο αμπάρι να μην φαίνονται γιατί δεν ξέραμε πώς θα μας αντιμετώπιζαν οι Τούρκοι.
Φτάσαμε στο Κουσάντασι και η μητέρα μου που ήταν από την Κωνσταντινούπολη και ήξερε τούρκικα έκανε το διερμηνέα, ζητώντας από έναν Μπέη που εκπροσωπούσε τις αρχές κατάλυμα. Μας φέρθηκαν καλά μας έδωσαν κατάλυμα, ο Μπέης πρότεινε στη μητέρα μου να μας φιλοξενήσει, αλλά αρνήθηκε λέγοντας ότι μαζί με τους άλλους ξεκινήσαμε και μαζί τους θα συνεχίσουμε».
Ο Κώστας Δεμερτζής υπήρξε σημαντικό στέλεχος του κινήματος ειρήνης στη Σάμο και πρόσφυγας πολέμου στο Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο. Θυμάται μεταξύ άλλων ότι: «το στρατόπεδο υποδέχεται μεγάλο αριθμό προσφύγων από τη Σάμο, όταν οι Άγγλοι αποφασίζουν να αφήσουν τη Σάμο και να μην δώσουν τη μάχη με τους Γερμανούς, παρά το γεγονός ότι μεγάλο μέρος των Ιταλών που έχουν συνθηκολογήσει, έχει πάει με την πλευρά τους, ο ΕΛΑΣ έχει 1.500 μαχητές στο νησί και ο Ιερός Λόχος έχει στείλει 350.
Όλοι αυτοί καi οι ΕΛΑΣίτες που δεν μπορούν πια να τραφούν στα βουνά της Σάμο, περνούν απέναντι».
Σε εκδηλώσεις που είχε οργανώσει η Τοπική Αυτοδιοίκηση της Σάμου , ο φιλόλογος, τέως Προϊστάμενο των ΓΑΚ Αρχείων Νομού Σάμου Χρίστος Λάνδρου, είχε διαθέσει το ακόλουθο ιστορικό σημείωμα:
Απόσπασμα από το κείμενο του κ. Χ. Λάνδρου
«Το Σεπτέμβριο 1943, ύστερα από τις φονικές μάχες των εκκαθαριστικών επιχειρήσεων των Ιταλών και τις εκτελέσεις πατριωτών στην Καστανιά, έγινε ανακωχή μεταξύ Ιταλών και συμμάχων, ύστερα από τη συνθηκολόγηση του Μπαντόλιο. Οι επικεφαλής της ιταλικής μεραρχίας CUNEO συναντήθηκαν με την ηγεσία του ΕΑΜ και τον μητροπολίτη Ειρηναίο κι έτσι η Σάμος υπήρξε το πρώτο ελληνικό ή πιο σωστά το πρώτο ευρωπαϊκό έδαφος που απελευθερώθηκε στο 2ο παγκόσμιο πόλεμο. Οι Ιταλοί έγιναν «συνεμπόλεμοι» κατά των Γερμανών. Η απελευθέρωση, γνωστή ως «προσωρινή απελευθέρωση της Σάμου» διήρκεσε περίπου εβδομήντα ημέρες. Στο διάστημα αυτό το νησί διοικήθηκε από Προσωρινή Διοικητική Επιτροπή με επικεφαλής τον μητροπολίτη Ειρηναίο. Τότε ήρθε στη Σάμο ο υπουργός της εξόριστης ελληνικής κυβέρνησης στο Κάιρο Μανόλης Σοφούλης και περί τα τέλη Οκτωβρίου ο Ιερός Λόχος, μαχητές του οποίου έπεσαν με αλεξίπτωτα στη Βλαμαρή.
Η γερμανική αντίδραση στις εξελίξεις υπήρξε σκληρότατη, βίαιη και καλά μελετημένη, τόσο εναντίον των πρώην συμμάχων τους όσο και εναντίον της Σάμου και των συμμάχων που είχαν έλθει στο νησί. Οι σύμμαχοι στο διάστημα της προσωρινής απελευθέρωσης δεν εξόπλισαν τη Σάμο ικανοποιητικά για να αντιμετωπίσει μια πιθανή επίθεση, ίσως από φόβο μήπως εξοπλίσουν τους αντάρτες και ενισχύσουν τις δυνάμεις τους, παρόλο που το Ε.Α.Μ. Σάμου είχε αναγνωρίσει την κυβέρνηση της Μέσης Ανατολής. Πιθανόν η αδράνεια των συμμάχων να εξυπηρετούσε άδηλες προσδοκίες τους και την πολιτική τους η οποία στόχευε να εξωθήσει την Τουρκία, ώστε να εγκαταλείψει την ουδέτερη στάση που τηρούσε και να βγει στον πόλεμο με στο πλευρό των συμμάχων με το αζημίωτο βέβαια. Αρκετές μαρτυρίες συντείνουν στην επαλήθευση αυτής της υπόθεσης. Οι σύμμαχοι υπόσχονταν πολλά οφέλη στην Τουρκία μεταξύ των οποίων και κάποια νησιά του ανατολικού Αιγαίου.
Οι Γερμανοί κατέλαβαν τα Δωδεκάνησα και στις αρχές Νοεμβρίου του 1943 επιτέθηκαν κατά της Λέρου όπου υπήρχε ναυτική βάση των Ιταλών. Μετά τη Λέρο ήρθε η σειρά της Σάμου. Ο αεροπορικός βομβαρδισμός της Σάμου από τους Γερμανούς έγινε στις 17 Νοεμβρίου 1943 και διήρκεσε τρεις ώρες. Βαθύ και Τηγάνι υπέστησαν μεγάλες καταστροφές. Τα κτίρια της παραλίας στο Βαθύ, αποθήκες καπνών, το κτίριο της Νομαρχίας (πρώην ηγεμονικό μέγαρο), πλήθος κατοικιών, καθώς και ο παραλιακός δρόμος της πρωτεύουσας καταστράφηκαν. Το ίδιο και στο Τηγάνι. Σπίτια, δρόμοι, κτίρια, ο ταρσανάς του Ωρολογά ισοπεδώθηκαν. Ο τόπος γέμισε καπνούς και ερείπια. Στο Τηγάνι, παρά τις μεγάλες υλικές ζημιές, υπήρξαν λίγα ανθρώπινα θύματα. Οι κάτοικοι είχαν καταφύγει εγκαίρως στις σπηλιές του παρακείμενου βουνού της Σπηλιανής. Μόνον τρία άτομα σκοτώθηκαν. Αντίθετα στο Βαθύ, εκτός από τις μεγάλες υλικές ζημιές σκοτώθηκαν πολλοί περισσότεροι και άλλοι υπέκυψαν αργότερα στα τραύματά τους. Ο Ιπποκράτης Ζαΐμης, ένας από τους ηγέτες του Ε. Α. Μ., που βρισκόταν στο Βαθύ την ημέρα εκείνη και έζησε τη γερμανική επίθεση περιγράφει την εικόνα της βομβαρδισμένης πολιτείας και δίνει την εξήγηση της τόσο μεγάλης σφοδρότητας του γερμανικού βομβαρδισμού. « … Μόλις όμως έφτασα στην πλατεία, όλο το Βαθύ ήταν καλυμμένο μ’ ένα πηχτό σύννεφο σκόνης. Δεν έβλεπα να βαδίσω…. Ο βομβαρδισμός τελείωσε έπειτα από τρεις ώρες. … το Βαθύ κείτονταν σ’ ερείπια. Είχε τελείως νεκρώσει. Ήταν μια νεκρή, εγκαταλειμμένη πολιτεία. Από την Εθνική Τράπεζα έβγαιναν στήλες καπνού. …. Δυσκολευτήκαμε στην αρχή να ερμηνεύσουμε αυτόν τον τρομαχτικό βομβαρδισμό που είχε σαν συνέπεια την καταστροφή του Βαθιού και του Τηγανιού. Στρατιωτικοί στόχοι δεν υπήρχαν. Όπως δεν υπήρχε και βιομηχανία πολεμική. … Όμως το ότι τα βομβαρδισμένα αυτά κέντρα γειτόνευαν με τη Μ. Ασία, αυτό μας έβαλε εκείνη την εποχή σε υποψία ότι οι βομβαρδισμοί αυτοί οι τόσο άγριοι θα έπρεπε να έχουν κάπως σαν σκοπό και την Τουρκία. Πραγματικά όταν αργότερα βρεθήκαμε στη Σμύρνη, πληροφορηθήκαμε ότι κατά τον Οκτώβρη με Νοέμβρη γίνονταν διαπραγματεύσεις μεταξύ Τουρκίας και Αγγλοαμερικάνων για την παραχώρηση αεροδρομίων στους συμμάχους. Οι βομβαρδισμοί όμως της Σάμου και η πλήρης απουσία συμμαχικής αεροπορίας έκαμαν τους Τούρκους ν’ αρνηθούν την παραχώρηση των αεροδρομίων τους στους συμμάχους …» .
Τις ίδιες περίπου εικόνες δίνουν κι άλλοι αυτόπτες μάρτυρες εκείνης της ημέρας.
Την επαύριον των καταστροφικών βομβαρδισμών και πριν καταλάβουν το νησί οι γερμανικές δυνάμεις, άρχισε η μεγάλη έξοδος. Οι Σαμιώτες κατά χιλιάδες πήραν το δρόμο της προσφυγιάς. Μέσω της Τουρκίας περίπου οχτώ χιλιάδες άνθρωποι κατέφυγαν στη Μέση Ανατολή.
Χ. Λάνδρος, φιλόλογος
Λίστα νεκρών από τους βομβαρδισμούς σε Βαθύ και Πυθαγόρειο στις 17 Νοεμβρίου 1943
Δήμος Λιμένος Βαθέος
Α/Α ΟΝΟΜΑΤΕΠΩΝΥΜΟ ΗΛΙΚΙΑ ΙΔΙΟΤΗΤΑ
1 Αριστομένης Πετσομάνος (ή Πετσομάνης) 64 ετών Καθηγητής
2 Πάνος Γ. Ευελπίδης 27 ετών Δημ. Υπάλληλος
3 Μαριάνθη Γ. Αντωνούρη 52 ετών Οικοκυρά
4 Λεωνίδας Γ. Καλαμάς 12 ετών Μαθητής
5 Κασσάνδρα Αθ. Σπύρου 33 ετών Οικοκυρά
6 Ιωάννα Γ. Βαλάση 23 ετών Υπηρέτρια
7 Δέσποινα Γεωρ. Κάιλα 55 ετών Οικοκυρά
8 Ισμήνη Γ. Κάιλα 22 ετών Οικιακά
9 Θεμιστοκλής Εμμ. Καραϊσκος 12 ετών (από έκρηξη οβίδας στις 1/12)
10 Σταματία Μιλ. Πευκιάδου 58 ετών Οικιακά
11 Παγώνα Αχιλ. Μαράτου 25 ετών Οικιακά
12 Γεώργιος Ν. Σκαπέτης 58 ετών Γεωργός
13 Διαμαντής Σ. Μιχάλας 35 ετών Σωφέρ
14 Επαμεινώνδας Γ. Παπαπαναγιώτου 45 ετών Οπωροπώλης
15 Ισίδωρος Α. Μανουσάκης 16 ετών Κουρεύς
16 Χαρίκλεια Β. Στραγαλά 31 ετών Οικιακά
17 Αγγελική Π. Κωνσταντινίδου 65 ετών Οικιακά
18 Ιωάννης Κονδυλάτος 73 ετών Δημ. Υπάλληλος
19 Γεωργία Ι. Κονδυλάτου 23 ετών Οικιακά
20 Σταμάτιος Μαθιός 50 ετών Κρεοπώλης
21 Γιασιμώ Ν. Μαρίου 57 ετών Οικιακά
22 Ελένη Φ. Μαθιόζογλου 70 ετών Οικιακά
23 Γεώργιος Μ. Μοσχονάς 17 ετών Υπηρέτης
24 Βασμανώλης Μιχαήλ Μαθητής (Μαρτυρία Γ. Αγγελινάρα, πιθανόν ετάφη στο Κοκκάρι)
Δήμος Βαθέος
Α/Α ΟΝΟΜΑΤΕΠΩΝΥΜΟ ΗΛΙΚΙΑ ΙΔΙΟΤΗΤΑ
1 Στυλιανός Δ. Μελαχροινίδης 33 ετών Δημ. Υπάλληλος
2 Παρασκευή Τρεμούλη 70 ετών Οικιακά
3 Δημήτριος Μ. Σαράντος 40 ετών Χωροφύλακας (από έκρηξη νάρκης στις 3/12)
4 Ηρακλής Σταμ. Τσεσμελής 15 ετών – (από έκρηξη βόμβας στις 4/12 στην Κρυάβρυση Βαθέος)
5 Δημήτριος Σταμ. Τσεσμελής 13 ετών – (από έκρηξη βόμβας στις 4/12 στην Κρύα βρύση Βαθέος)
Παλαιόκαστρο
Α/Α ΟΝΟΜΑΤΕΠΩΝΥΜΟ ΗΛΙΚΙΑ ΙΔΙΟΤΗΤΑ
Ιωάννης Γ. Ανάσης 34 ετών Δημόσιος υπάλληλος
ΓΑΚ ΑΡΧΕΙΑ ΝΟΜΟΥ ΣΑΜΟΥ
Τηγάνι
Α/Α ΟΝΟΜΑΤΕΠΩΝΥΜΟ ΙΔΙΟΤΗΤΑ
1 Μιχάλης Κλειδωνιάρης στην περίοδο της προσωρινής απελευθέρωσης της
Σάμου από αεροπορική επιδρομή Γερμανών σε εμπορικό πλοίο που βρισκόταν
στο λιμάνι Τηγανίου
2 Ιωάννης Γιάννου Ναυτικός, βυθίστηκε το πλοίο του από γερμανική αεροπορική επιδρομή 26/10ου
3 Γεώργιος Τραμουντάνης Ναυτικός, βυθίστηκε το πλοίο του από γερμανική αεροπορική επιδρομή 26/10
4 Μαρίνα Χατζημανώλη στον βομβαρδισμό της 17/115 Κώστας Κανάρης Στον βομβαρδισμό της 17/11
6 Λεμονιά, αγνώστου επωνύμου στον βομβαρδισμό της 17/11
