Σύλλογος Μεταφραστών Επιμελητών Διορθωτών: Ποιοι γράφουν τα βιβλία; Ποιοι τα μεταφράζουν; Ποιοι ξεχνούν τα πνευματικά δικαιώματα;

Ένας από τους στό­χους του ΣΜΕΔ εί­ναι η ευαι­σθη­το­ποί­η­ση των συναδέλφων, αλλά και της κοι­νής γνώ­μης, σε θέ­μα­τα πνευ­μα­τι­κών δι­καιω­μά­των. Στην κα­τεύ­θυν­ση αυ­τή, ο Σύλλογος ανα­λαμ­βά­νει πρω­το­βου­λί­ες και υλο­ποιεί δρά­σεις με στόχο αφενός την ευαισθητοποίηση των συναδέλφων υπέρ της διεκδίκησης των πνευματικών τους δικαιωμάτων και αφετέρου την καλλιέργεια μιας κουλτούρας αναγνώρισης και απόδοσης πνευματικών δικαιωμάτων για τη μετάφραση γενικότερα στο χώρο του βιβλίου.


Είναι κοινός τόπος ότι στην Ελλάδα η πρακτική απόδοσης πνευματικών δικαιωμάτων για τη μετάφραση δεν είναι καθόλου παγιωμένη και κατά συνέπεια δεν υπάρχει ανάλογος σεβασμός και επαγγελματική προστασία στο συγκεκριμένο ζήτημα. Στην πλειοψηφία τους οι εκδότες δεν αναγνωρίζουν πνευματικά δικαιώματα για τη μετάφραση ή αν το κάνουν, σεβόμενοι εκ του πονηρού το γράμμα του νόμου, παρουσιάζουν την αμοιβή για τη μετάφραση ως προκαταβολή για τα πνευματικά δικαιώματα, τα οποία παραχωρούνται σε τόσο μικρό ποσοστό επί των πωλήσεων ώστε να είναι σχεδόν βέβαιο ότι δεν θα ξεπεράσουν ποτέ αυτή την άπαξ αμοιβή. Δεν αγνοούν καθόλου δηλαδή ότι η μετάφραση αναγνωρίζεται από το νόμο ως πνευματική δημιουργία, αλλά φροντίζουν η αναγνώριση αυτή να είναι τιμητική και να μην έχει κανένα υλικό αντίκρισμα.

Τα πνευματικά δικαιώματα δεν είναι μόνο αναγνωρισμένα από το νόμο, δεν είναι μόνο μια δίκαιη κατανομή των εσόδων από τις πωλήσεις ενός βιβλίου, είναι κι ένας τρόπος να βελτιωθούν οι απολαβές των μεταφραστών σε μια χώρα όπου πληρώνονται έτσι κι αλλιώς άθλια. Η είσπραξη πνευματικών δικαιωμάτων θα μπορούσε και θα έπρεπε να είναι ένα επιπλέον έσοδο για τους μεταφραστές, που θα τους επιτρέπει να βιοπορίζονται αξιοπρεπέστερα και να παραμένουν με καλύτερους όρους στο επάγγελμα. Κάτι τέτοιο, θα περίμενε κανείς ότι θα απασχολούσε όσους κόπτονται για τους δημιουργούς και κατ’ επέκταση την παραγωγή πολιτιστικού έργου.

Αφορμή και έμπνευση για να επανέλθουμε στο ζήτημα αυτό μάς δίνει η εν εξελίξει καμπάνια του ΟΣΔΕΛ με τίτλο Τα βιβλία δεν τα γράφουν ηλεκτρονικοί υπολογιστές | Τα βιβλία δεν τα γράφουν φωτοτυπικά μηχανήματα και υπότιτλο Κάθε βιβλίο έχει ώρες δουλειάς, ημέρες σκέψης, χρόνια μελέτης: Σκέψου πριν το κατεβάσεις. Το σχετικό κείμενο ξεκινάει δηλώνοντας ότι ο ΟΣΔΕΛ προσπαθεί να ευαισθητοποιήσει την κοινή γνώμη σε θέματα πνευματικών δικαιωμάτων, να καλλιεργήσει κουλτούρα σεβασμού τους και να καταπολεμήσει την παράνομη αντιγραφή έργων του λόγου. Όλ’ αυτά είναι θαυμάσια αλλά είμαστε υποχρεωμένοι, από τη μεριά μας, να επισημάνουμε μιαν αντίφαση. Ο ΟΣΔΕΛ μιλάει συχνά εν ονόματι των δημιουργών και έχει υπερασπίσει τα πνευματικά δικαιώματα σε ποικίλα μέτωπα, από διεθνείς οργανισμούς και το διαδίκτυο μέχρι τις επαρχιακές βιβλιοθήκες και τα φωτοτυπεία, φαίνεται όμως να ξεχνάει να υπερασπίσει τα πνευματικά δικαιώματα των δημιουργών όταν αυτά καταπατούνται από τους εκδότες. Έτσι, σε συνδυασμό με το γεγονός ότι οι εκδότες λαμβάνουν τη μερίδα του λέοντος από τις εισπράξεις του ΟΣΔΕΛ, δημιουργείται συχνά η εντύπωση ότι ο Οργανισμός αυτός είναι ακόμα ένα όργανο των εκδοτών.

Αυτό μας οδηγεί σε μια καταστατική αντίφαση του Οργανισμού, καθώς αυτός έχει σκοπό «τη συλλογική διαχείριση και προστασία των πνευματικών και συγγενικών προς τα πνευματικά– δικαιωμάτων των δημιουργών έργων του λόγου, καθώς και των δικαιοδόχων τους, όπως επίσης και των εκδοτών έργων του λόγου». Με άλλα λόγια, ο ΟΣΔΕΛ έχει ως μέλη του αφενός δημιουργούς (που έχουν πνευματικά δικαιώματα) και αφετέρου εκδότες (που έχουν συγγενικά δικαιώματα). Ο ΟΣΔΕΛ εμφανίζεται πάντα ως υπερασπιστής των δημιουργών και των πνευματικών δικαιωμάτων, κάτι που είναι επικοινωνιακά κατανοητό (και επιτυχημένο). Όμως οι δημιουργοί, βλέπουν συχνά τα δικαιώματά τους να παραβιάζονται από τα υπόλοιπα μέλη του, τους εκδότες. Να παραβιάζεται π.χ. ο νόμος 2121/1993, που προβλέπει ρητά την απόδοση δικαιωμάτων στους μεταφραστές αλλά και την ενημέρωσή τους για τον ετήσιο απολογισμό των πωλήσεων των έργων που έχουν μεταφράσει.

Ασφαλώς τα βιβλία δεν τα γράφουν οι εκδότες, δεν έχουμε όμως την αξίωση να μιλήσουμε για λογαριασμό των υπόλοιπων δημιουργών. Το δικό μας ταπεινό σχόλιο στην καμπάνια του ΟΣΔΕΛ είναι λοιπόν: Τα βιβλία δεν τα μεταφράζουν οι εκδότες. Η μετάφραση του κάθε βιβλίου έχει ώρες δουλειάς, ημέρες σκέψης, χρόνια μελέτης: Σκέψου το κι αυτό.

Σήμερα, περισσότερο από ποτέ, είναι επιτακτική η ανάγκη για σεβασμό και προστασία των δικαιωμάτων του μεταφραστή, σε μια κοινωνία που θα τον σέβεται έμπρακτα ως δημιουργό και θα του αναγνωρίζει το (διόλου κεκτημένο) δικαίωμα να αμείβεται ικανοποιητικά για την πνευματική του εργασία και να προστατεύεται αποτελεσματικά απέναντι σε κάθε παράνομη καταπάτηση των πνευματικών του δικαιωμάτων, όπως συμβαίνει π.χ. με τη συνήθη πρακτική της αγοραπωλησίας παλιών μεταφράσεων μεταξύ εκδοτών χωρίς καν τυπική ενημέρωση του μεταφραστή (ο οποίος βλέπει έκπληκτος στις βιτρίνες, αν τύχει να τη δει, τη μετάφρασή του να κυκλοφορεί σε νέα έκδοση από νέο εκδότη). Ο ΣΜΕΔ, προκειμένου να συμβάλει στην αντιμετώπιση της κατάστασης αυτής, απευθύνεται στους συναδέλφους, ενημερώνοντας ταυτόχρονα το αναγνωστικό κοινό και όλο τον πνευματικό κόσμο, λέγοντας: Η αμοιβή για τη μετάφραση είναι η αμοιβή για τις ώρες εργασίας που δαπάνησε ο επαγγελματίας για να ολοκληρώσει και να παραδώσει το έργο που του ανατέθηκε. Τα πνευματικά δικαιώματα είναι το ποσοστό που του αναλογεί από τις πωλήσεις που θα κάνει τελικά το συγκεκριμένο έργο. Τα δύο αυτά πρέπει να είναι διακριτά και οφείλουμε να τα διεκδικούμε ως τέτοια όταν δεν μας παραχωρούνται.