Είναι μερικοί μήνες που η έρευνα του ert.gr για το προσφυγικό ταξίδι των Ελλήνων Αιγαιοπελαγιτών κατά τη διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, βρίσκεται σε εξέλιξη.
Στα ντοκουμέντα που συνθέτουν βήμα – βήμα αυτή την ιστορία, πρέπει να κάνουμε αναφορά και σε αυτούς που είτε δεν πρόλαβαν να κάνουν το προσφυγικό ταξίδι, κυρίως γιατί συνελήφθησαν από τον κατακτητή, είτε έμειναν πίσω. Αλλά και στους φυγάδες Ιταλούς στρατιώτες, που μετά τη συνθηκολόγηση της χώρας τους, έπρεπε ή να διαλέξουν τη συνέχιση της συνεργασίας με τους Γερμανούς, ή να εκτελεστούν σαν προδότες.
Τι έγινε λοιπόν με αυτούς που δεν πρόλαβαν να πάρουν τον προσφυγικό δρόμο;
Υπενθυμίζουμε ότι αρκετοί είχαν συλληφθεί και φυλακιστεί από τους Ιταλούς και μάλιστα σε αρκετές περιπτώσεις είχαν μεταφερθεί και σε φυλακές επί του ιταλικού εδάφους.
Στην Ιταλία αντιφασίστες Ιταλοί είχαν συγκροτήσει το ΑΝΡΙ, Associazione Nazionale Partigiani d’Italia, την εθνική πανιταλική οργάνωση των ανταρτών. Μία από τις πιο σημαντικές επιχειρήσεις του ΑΝPI, ήταν η απελευθέρωση στις 10 Ιουνίου 1944, 72 κρατουμένων από τη φυλακή της πόλης Σαν Τσιμινιάνο. Τόσο μεταξύ των απελευθερωθέντων, όσο και στις δυνάμεις που πραγματοποίησαν την επιχείρηση ήταν Δωδεκανήσιοι (Ροδίτες, Συμιακοί και Καστελλοριζιοί).
Σε ετήσια βάση το ΑΝΡΙ (επιζώντες αντιστασιακοί και απόγονοι) πραγματοποιούν εκδηλώσεις τιμής και μνήμης, καθώς λίγες ημέρες μετά την απελευθέρωση των κρατουμένων, απελευθερώθηκε και η πόλη του Σαν Τσιμινιάνο από το φασιστικό ζυγό.
Δυστυχώς όχι χωρίς να χυθεί και πάλι αίμα, καθώς η πόλη δοκιμάστηκε από βομβαρδισμούς. Τα γερμανικά αντίποινα οδήγησαν στις 5 Ιουλίου 1944 σε βομβαρδισμό της πόλης. Η απελευθέρωση του Σαν Τσιμινιάνο γίνεται στις 13 Ιουλίου 1944.
Επανερχόμαστε στους φυλακισμένους που απελευθερώθηκαν και θυμίζουμε, ότι αρκετοί Καστελλοριζιοί που στήριξαν την απελευθέρωση του νησιού από συμμαχικές δυνάμεις, όταν σύντομα έγινε η ανακατάληψή του από τους Ιταλούς, προδόθηκαν από Έλληνες συνεργάτες του κατακτητή και ήταν μεταξύ των εγκλείστων στις φυλακές του Σαν Τσιμινιάνο, όπως και στις φυλακές Καστέλ Φράγκο Εμίλια και Τσίβιτα Βέκια.
Οι Έλληνες απελευθερωθέντες εντάσσονται άλλοι στους Ιταλούς παρτιζάνους και άλλοι περνούν στη Μέση Ανατολή για να ενταχθούν στις συμμαχικές δυνάμεις, στον τακτικό στρατό. Όσοι μπήκαν στους παρτιζάνους, πριν αναλάβουν ένοπλη δράση, αρχικά κυκλοφορούν ντυμένοι χωρικοί, έχοντας πετάξει τα ρούχα της φυλακής και βοηθούν καλύπτοντας διάφορες ανάγκες, όπως διανομή έντυπου αντιφασιστικού υλικού, υγειονομική υποστήριξη, μεταφορές νερού, ταφή νεκρών κλπ Ο εντοπισμός τους από τους ναζί ως «πλαστών χωρικών», θα σήμαινε την επι τόπου εκτέλεσή τους.
Στην Κάλυμνο
Διαβάζουμε στα Kαλυμνιακά Χρονικά τόμος ΙΘ, από μία ενδιαφέρουσα μελέτη του Γιάννη Θ. Πατέλλη (Επίτιμος Πρόεδρος του Αναγνωστηρίου Καλύμνου «Αι Μούσαι»).
Ότι η συγκροτηθείσα λόγω του πιεστικού προβλήματος της πείνας, από Καλύμνιους: «Επιτροπή Επισιτισμού και Εκπαιδεύσεως» αναγνωρίστηκε από τους Γερμανούς ως «Δημαρχία Καλύμνου» και της επετράπη να έχει επικοινωνία με την υπόλοιπη Ελλάδα, τα γειτονικά νησιά και την απέναντι Μικρασιατική ακτή. Η σχετική ελευθερία κινήσεων της επιτροπής, που εξασφαλίστηκε από τη Γερμανική Διοίκηση, τη διευκόλυνε να οργανώσει την φυγή χιλιάδων Καλυμνίων προσφύγων προς τη Μέση Ανατολή. Έτσι, μεγάλο μέρος του πληθυσμού του νησιού σώθηκε από το τρομακτικό φάσμα της πείνας που αντιμετώπιζε».
Αναφέρει λοιπόν ο Γ. Πατέλλης: «Στάθηκαν τυχεροί οι Καλύμνιοι, όσοι είχαν απομείνει αφού οι περισσότεροι έφυγαν πρόσφυγες στη Γάζα, γιατί είχαν διοικητή έναν αξιωματικό του ήθους και της ποιότητας του Βάις».
Στην επιστολή όπου οι Έλληνες καταφέρονταν κατά της Ιταλικής διοίκησης έκλειναν το γραπτό κείμενο με τη φράση: «Διατελούμεν μετά του οφειλομένου σεβασμού. Οι ολίγοι εναπομείναντες πλέον κάτοικοι Καλύμνου».
Συνεπώς προκύπτει η μαζική φυγή του πληθυσμού προς τον προσφυγικό δρόμο και από την υπογραφή στην επιστολή και από τα προαναφερθέντα περί διευκόλυνσης της φυγής τους. Υπενθυμίζουμε ότι ακόμα και πιο σκληρές γερμανικές αρχές διευκόλυναν από το 1943, ή έστω ανέχονταν τη φυγή φοβούμενες την εξάπλωση επιδημιών οι οποίες ενδεχομένως να έπλητταν και τις δυνάμεις τους, αλλά και για να μειωθούν τα κρούσματα κατασκοπείας σε βάρος τους από τον τοπικό πληθυσμό, που ενημέρωνε τις συμμαχικές δυνάμεις.
Ρόδος
Στο πολύ ενδιαφέρον βιβλίο του Κώστα Φ. Τσαλαχούρη (Ρόδος ’43 – ’44 Μέρες αντίστασης και προδοσίας), περιγράφεται μεταξύ άλλων η μεταφορά Ιταλών στη Μ. Ασία με τη βάρκα του Νικόλα Πιλάτου, ο οποίος κάνει και λαθρεμπόριο τροφίμων. Η βάρκα πωλείται σε Ιταλούς και ο βαρκάρης συλλαμβάνεται από Γερμανούς. Επίσης αναφέρεται το φευγιό περίπου 1.000 Ιταλών από τη Ρόδο προς τη Μ. Ασία, ενώ άλλοι 1.500 δήλωσαν συνεργασία με τους Γερμανούς, αρκετοί όχι σαν ομοϊδεάτες, αλλά επειδή δεν έβρισκαν μέσο να φύγουν. Το ενδιαφέρον είναι ότι ο συγγραφέας μετά από εξαντλητική έρευνα, δίνει την πληροφορία ότι οι Γερμανοί της Ρόδου, ήταν άλλοι αντίπαλοι του ναζισμού στη χώρα τους και άλλοι είχαν εκδηλώσει παραβατικές συμπεριφορές. Με τη σημερινή ορολογία κάτι σαν τάγμα ανεπιθυμήτων για το Γ’ Ράιχ.
Το ert.gr ευχαριστεί τo Δωδεκανήσιο ερευνητή Κυριάκο Μ. Χονδρό, για την επικοινωνία και τη βοήθεια. Για την ιστορία, η οικογένεια Οικογένεια Κυριάκου και Κωνσταντινιάς Χονδρού στα χρόνια του πολέμου και της προσφυγιάς, διέμενε στο στρατόπεδο της Γάζας (Σκηνή αρ. 177) και είχε ενημερωθεί από το Διεθνή Ερυθρό Σταυρό, ότι «οι Βασίλειος Χονδρός, Μιχάλης Χονδρός, Σταύρος Σαρίνας και Βλάσης Ζαναίλης, απελευθερώθηκαν από τις φυλακές του Σαν Τζιμινιάνο και πρόσφεραν ανθρωπιστική βοήθεια».
Επίσης το ert.gr ευχαριστεί το Μιχάλη Αρφαρά Γενικό Γραμματέα της Δωδεκανησιακής Ιστορικής και Λαογραφικής Εταιρείας της Αθήνας (Δ.Ι.Λ.Ε.) για την επικοινωνία και τη στήριξη στην έρευνα.
Επιμέλεια έρευνας: Νάσος Μπράτσος
Δείτε συγκεντρωτικά τις αναρτήσεις των δύο πρώτων κύκλων του αφιερώματος στην ανάρτηση: Aναγνώριση της ερευνητικής δουλειάς του ert.gr
Τετάρτη 8 Μαρτίου 2017: Το «Μνημείο της προσφυγιάς» – Ο πρόσφυγας του 1942 Χ. Ξενάκης στο ert.gr
Πέμπτη 9 Μαρτίου 2017: Από τη ζωή των Ελλήνων προσφύγων του Β΄ Παγκοσμίου πολέμου στη Λευκωσία
Παρασκευή 10 Μαρτίου 2017: Τα καΐκια της Ψερίμου και οι Τρικοίληδες